14 sty Prawo autorskie – czym jest prawo cytatu?
Cytat jest powszechnie używany w wielu gatunkach twórczości. Ma on swoje źródło w przepisach ustawy o prawie autorskim. To właśnie te przepisy określają sytuacje, w których korzystanie z cudzej twórczości nie wymaga uzyskania zgody autora (tzw. dozwolony użytek). Powodem wprowadzenia tej instytucji do przepisów prawa autorskiego jest zagwarantowanie odpowiedniej swobody twórczej. Trudno bowiem zakładać, że twórca udzieliłby każdorazowo zgody na wykorzystanie swojego utworu jeżeli utwór ten miałby stanowić przedmiot krytyki czy polemiki. Trudno jednocześnie wyobrazić sobie polemikę z utworem, którego w samej polemice nie można przytoczyć lub analizę krytyczną dzieła plastycznego bez jego pokazania. Wreszcie trudno wyobrazić sobie kolaż niewykorzystujący fragmentów tekstów, grafik, zdjęć, itp.
Kiedy korzystanie z cudzej twórczości będzie stanowiło realizację prawa cytatu?
Ustawa o prawie autorskim stawia tu kilka warunków.
Po pierwsze utwór cytowany musi być wcześniej rozpowszechniony. Chodzi tu zatem tylko o taki utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie.
Po drugie cytować wolno nam tylko w ramach innego utworu. Utwór cytujący musi stanowić samoistną całość. Rodzi to konieczność zachowania odpowiedniej proporcji pomiędzy dziełem cytującym a utworem lub utworami cytowanymi. Proporcja ta nie jest odgórnie określona i będzie inna dla każdego z gatunków twórczości. W ogromnym uproszczeniu chodzi jednak o to aby utwór cytowany nie zdominował wkładu twórczego dzieła cytującego.
Po trzecie cytatem można posługiwać się tylko w określonym celu. Ustawa wymienia tu wyjaśnienie, polemikę, analizę krytyczną lub naukową oraz prawa gatunku twórczości. Cel cytatu wyznacza zatem zakres w jakim dozwolone jest korzystanie z cudzej twórczości bez uzyskania wcześniejszej zgody autora dzieła cytowanego. Nie jest dozwolone przytaczanie w ramach cytatu cudzych utworów w zakresie większym niż ten jaki jest niezbędny dla osiągnięcia celu cytatu, np. dla wyjaśnienia zastosowanej techniki malarskiej.
Przy okazji warto wspomnieć o tym, że sporych problemów interpretacyjnych dostarcza powoływanie się na przesłankę „praw gatunku twórczości”. Kiedy cytat mieści się w tych granicach a kiedy poza nie wykracza? W ogromnym uproszczeniu można stwierdzić, że granice praw gatunku twórczości w odniesieniu do prawa cytatu wyznaczane są z jednej strony przez zwyczaje przyjęte w danej dziedzinie twórczości a z drugiej przez potrzebę osiągnięcia zamierzonego celu artystycznego przez twórcę dzieła cytującego.
Na koniec należy pamiętać, że korzystanie z prawa cytatu jako instytucji dozwolonego użytku wymaga wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła.